By AHMET HAMDI TANPİNAR
Translated by AYSEL K. BASCI
Piece appears below in English and the original Turkish.
Translator’s Note:
Ahmet Hamdi Tanpınar (1901–1962), a renowned 20th-century Turkish author, poet, essayist, intellectual, and educator, wrote two of the finest works in modern Turkish literature: The Time Regulation Institute and A Mind at Peace. In fellow Turkish author Orhan Pamuk’s 2006 Nobel Literature Prize acceptance speech, he thanked Tanpınar for his considerable influence and inspiration as a literary icon.
Master of the House (Evin Sahibi), extracted from Tanpınar’s 17,000-word novelette of the same title, departs from his usual writing by incorporating surreal elements. It reads more like magical realism. Considered somewhat of an autobiographical work, it tells an indelible story that haunted the author after hearing it from his nanny while in Kirkuk (modern-day Iraq). The story details a series of snake-caused devastations in his nanny’s life during her younger years, including the death of every member of her family and her being blinded in one eye. The story fascinated Tanpınar, and probably scared him too, especially considering his own mother’s early death in the same region. Throughout the story, the influences of both Carl Jung’s psychoanalytical work (especially his work on archetypes) and the local Anatolian folklore, which calls for protecting snakes living in a house, are evident.
Translating Tanpınar presents several challenges. His vocabulary is quite extensive and, at times, difficult to understand; he borrows freely from Arabic and Persian and uses now-obsolete Turkish words and phrases from the Ottoman era. He also constructs quite long and complicated sentences. Although Turkish lends itself well to such constructs, in English, to maintain good readability, such sentences must be divided into several shorter ones. Finally, his frequent references to mythology and ancient religious scriptures require careful research to ensure accurate translation.
*
Master of the House
–From a pocket notebook found in a hospital–
The bed is quite wide. I lie on one side; it lies on the other. It, that is to say, my illness. I have lain in wide beds before. I had bed companions back then too: My hopes, dreams, worries, daily pains, and sorrows all took turns accompanying me at nights. But this time, I have parted from all of them, even from my most resistant desires with their magical eyes. Now I am alone with my illness. It seems I carried my illness with me for years, like a late-term baby. Perhaps that’s why I am so familiar with it. In this wide bed, we are lying together, next to one another, even embracing each other. I have a fever burning at the tips of my feet. Like a small, friendly, black dog, it is curled up next to my feet. Occasionally, it stretches its long head and licks my hands. Ahh, this sticky, warm licking… I wear it like a glove made of melted rubber. Then the caress slowly spreads all over my body, the same resistant, warm, smothering tongue dresses my entire body.
My illness and I, we are so familiar with one another that not even a single thought of mine is able to remain a stranger to it. Just like someone in love revolves their entire life around their loved one, for me, every thought is about my illness. And nothing can separate me from that thought. I can even predict the type of death I will have. No matter what the doctors say, I will not die in a way familiar to them. My death will be a “Raif Pasha family death.” And the truth is this death will be different from all other people’s deaths. This death will entail horrific fears, sleepless nights full of unrivaled shivers and hours of cold and tormenting sweats. I have carried this death with me for years. It waited at my bedside as I slept. When I woke up, it was the first to be smiling and talking to me. At school, it turned the pages of my books for me. As I got older, while enjoying the taste of my first kisses, I would see its triangular head peering over my shoulder.
At our home in Mosul, it sat with us every evening at the dinner table. Indeed, wasn’t it the being who so readily filled the entire huge mansion? Neither the chest of my grandfather, a vizier in his seventies, which looked like a wide wooden curtain decorated with war medals, nor my nanny’s black wrinkled face, which looked like an ebony drawer whose silver ornaments had fallen off, nor the voices—nothing more than whispers—of so many male and female servants could fill this mansion. Next to this formidable and permanent guest, our top breed Arabian horses in the stables, the strange colored birds that lived one continuous season in their cages, and even the large dogs that my old grandfather allowed to bite his hands until they bled all turned silent like a mask. It wasn’t always visible; like an object whose existence is known only by its smell, it always reminded us of its presence through the fear we carried within ourselves. At times, it abruptly broke its silence to speak to us with its wildest voice.
It was then that even the horses in our stables turned their noble and nervous necks away from their feeders to cavort and stomp while the gazelles, shaking on their delicate legs, looked for a corner in which to hide, spilling large tears from their beautiful eyes. The birds flapped their wings as they sang bitterly in their cages. And I—weak from fear, but unable to escape my curiosity, happy to experience and enjoy this moment that was only a shiver—jumped into either my grandfather’s or nanny’s arms and wept my heart out. In the evenings, fear permeated our home like a small and dangerous sea. I witnessed many times with my own eyes how it surged with black rippling waves in the room where I was told my mother had died and that was kept closed at all times, engulfing us completely. In these moments, all the faces around me looked distant and foreign, like the lights of a ship seen on the distant horizon. I would lose hope of ever seeing them again.
For me, the winter nights were all shivers. When it was time for my nanny and I to go to our room and shut the door, a mysterious ritual began that I am unable to describe adequately even today. My nanny, a large lamp in her hand, several massive swathes elaborately wrapped around her head—I never understood why—walked into every corner of the room, opening or bending over everything. She pushed every mattress, cushion, couch, and curtain aside as she recited, puffing and blowing, a strange prayer that I have not since encountered in any book or heard from the lips of any devout person. The words of this prayer were so weird that it was as if they had come to our room—full of silence and large shadows that moved alongside my nanny—from unknown stars. As they poured in one by one, like mysterious stones, glowing strangely and possessing still undiscovered characteristics, my interaction with my surroundings would slowly diminish and, half asleep but still quite open to all external sensations, I would start to dream. My nanny’s black face, glowing under the petrol-lamp’s light and moving like a midnight sun, was often in my dreams. Then, all those strange words from her prayer would surround me with their identities, colors, and clothes created in my imagination based on their foreign tones and unfamiliar syllables. Without giving me the right to object or move, they would attempt to carry me with nimble maneuvers to their own universe and distant stars from where they had just arrived, intruding and filling our room with mysteries. When I finally escaped their hands with a last-ditch effort, I would wake up and find my nanny sleeping.
Those nights, it was usually my grandfather’s heavy footsteps that woke me up. After the death of his daughter (my mother), causing sadness to pervade the entire household, my grandfather was not able to sleep anywhere. A down pillow in his hand, usually holding it against his belly, he would wander continuously from room to room. Indeed, each night, blankets and pillows were placed throughout the huge mansion, from the sofa in the Selamlık to our room, so when he got tired, he could sleep anywhere he wanted. His footsteps were a source of great fear and curiosity for me, surrounding my entire childhood like a sickness.
During the long winter nights, if I woke up for any reason from that short distance between being awake and asleep, I returned to the time I lived in and the room where I lived with either those footsteps’ existence or the sadness of their absence. Over time, I became so well trained in this habit that I could say I woke up only with my ear. Even on rainy and windy nights, amid the numerous noises, from where I lay, I searched to hear those footsteps as if searching for a friend lost in a crowded street; when I found them, I was able to place my grandfather in a specific location in the mansion. These footsteps were like lone lights shining in the darkness of the house or like passwords repeated loudly every hour, in old times, by tower guards. Based on their distance, direction, and the speed or depth of their echoes, I could discern with accuracy where they were coming from, telling myself, “He is now passing in front of my mother’s room; he has entered his own room; he is coming from Selamlık; he will soon be here.” I could only return to my regular train of thought after that. Yes, only after that could I turn my attention to other things like the tale I listened to before going to bed, the old war story my grandfather recounted for me, or the present, which I heard about at the dinner table, that had come for me from Istanbul but had not been picked up from the post office yet.
Listening to my grandfather’s footsteps alone in the huge mansion, whose every corner slept separately, and when they stopped, following them in the house with a sense beyond hearing, understanding how, with their furthering and nearing echoes, everything around me became alive and interconnected, truly terrified me, making me almost delusional. This old man filled the entire house and the entire night with his grief, saying nothing, whispering not even a single complaint, only through his endless wandering in the house, shuffling his swollen feet.
Now, even after so many years, I sometimes find those footsteps within myself, along with the sadness, shivers, and pains that always followed them. When alone in hotel rooms, in destitute boarding houses with iron beds and torn felt covers, even in the hospital ward where I now lie, when sharp cough attacks and cold shivers wake me up late at night, they come from behind long years and visit me. And surrounded by a forest of pain and death, its dry leaves and branches crackling, I suddenly begin to count their movements in my pulse.
Then, everything around me changes: A warmth associated with my childhood spreads through these colorless walls; the blank faces sleeping around me and those agonizing in pain are replaced with faces that made my youth happy; the loneliness I have been living in, like a hard iron bed, softens; and behind my easily, softly flowing tears, I see my mother, who always appears pale like a ghost—my young and beautiful mother who, for a short time, opened the heavens’ doors for me.
It was one of those nights. I had followed my grandfather from my bed for a long time. I knew that, after visiting every part of the house with his swollen feet, he had gone into my mother’s room. Suddenly, I couldn’t bear it. With a kind of feeling that’s difficult to describe, a feeling of compassion deep enough to kill me, I got up. I wanted to see him, say something to him, or at least put my head against his wide, heavily breathing chest and cry. Full of fear, I slowly approached my mother’s room; the door was half open. My grandfather held a lamp in his hand and was kneeling in front of my mother’s bed. At first, I didn’t understand. But later, what I saw is something I will never forget as long as I live. My grandfather was singing a lullaby to a doll in his hands. I have heard few things as tragic as that voice, which I was used to hearing in its usual stern and controlled tone, trying to soften itself. Occasionally, he paused the lullaby to talk to the doll in child-speak. These were the words he could remember from my mother’s vocabulary as a child. The tone of his voice was unbearable. Every now and then, when a hiccup stopped his voice, he laid his head on his daughter’s bed and wept. From where I stood, I could see his shoulders shaking. Unable to bear it any longer, I returned to my bed, where I could cry freely.
It was almost as if my childhood, which I spent with several old women, was dedicated to the three who died back-to-back—my mother, my father and my grandmother—all three deaths caused by a snake. On every occasion, they talked to me about them. In reality, they were really the ones who lived in our house; neither myself, nor my nanny, nor the others had any sort of life. The reason for this was the deep grief my grandfather fell into after the death of his daughter. He was unable to forget those who died. He lost his will to live. Even I could barely distract him from the weight of those deaths. He spoke very little and laughed even less. And often, his laugh did not resemble the laugh of a man who was alive; more than happiness, it was the remembrance of happiness. He was always solemn, dark, and anxious, and his life consisted only of memories. At night, he wandered until morning; then he lay down in his bed, and if you can call a faint-like rest sleeping, he spent two or three hours resting like that.
This life, which—when described—sounds more like a nightmare, continued until the declaration of the Constitution. Even this declaration and the possibility of returning to Istanbul did not cheer up my grandfather. However, it wasn’t the declaration of the constitution but the possible end of my grandfather’s duty as the representative of the Sultan in that region that had become a serious topic in the mansion. Contrary to the noisy storm it generated in town, the members of our household discussed the matter secretly, huddled together for days. They argued whether we would go to Istanbul or not. Some argued that Pasha would never leave this house, some that he would not leave his beloved wife and daughter in these foreign lands, and some were outright against going back because they considered it a kind of disloyalty to the three dead ones, yet some others looked at me quietly and whispered, “It will be a pity if he stays, this child will be ruined too.” Some, together with my nanny, even brought up the issue openly with my grandfather. Those days he was in a really peculiar state. His face was full of indecision and sorrow. He came often to where I was and talked with me, or he sent for me and then closed himself in his room with an excuse. I was thirteen or fourteen years old then. The thought of going to Istanbul was tickling my child fancy. First, I would see Istanbul, which I had heard so much about … Then, there was the trip itself… I wanted this change. I needed to be rescued from this boring life. Despite my child intellect, I was slowly noticing the unnaturalness of the life we lived. All the whispers, the incense, the tears being shed day and night for the dead, whom I had seen very little of, my grandfather’s wanderings at night, the endless death tales I heard from left and right—in short, this dark extraordinary existence had bored me. I saw myself as a prisoner locked in an awful tale. What could be more terrifying than not being like other people?
When I first started school, other kids ran away from me saying, “The kid from the house with the snake came.” For days, they watched me from a distance, carefully, as if I was a strange animal in an invisible cage that my loneliness had created and entombed me in. Despite the respect he had for my grandfather, my teacher had that same hesitant and curious look. When he got the opportunity, he too stared at me, shaking his head and watching the wondrous in me with astonishment and pity; his every look reminded me that I was the poor victim of forces whose powers remained a secret. Among these people who lived their lives freely, I was a weird creature whose fate was written on his face. Not only my fate, but also my death was written on my face. Knowing this was enough for the other kids to see me as something different from themselves. Because of this attitude, everything about me piqued their curiosity. For my school friends, my talking, laughing, studying, and playing were all very important and strange subjects that they needed to discuss. I will never forget the third day after I started school. During the break, I asked one of my classmates to play with me. He said, “Who cares about playing? Tell us about the snake.” The cruel and wicked curiosity that shone in his eyes almost drove me crazy. That day, I had my first fight at school. Interestingly, even this fight, which I instigated to be like the other kids, became an important topic for discussion that was debated extensively.
Two weeks later, I listened to the servants at home recount—based on what they heard in town—the fight as a truly hysteric episode. Supposedly, I had not been myself, foaming at the mouth, and they couldn’t pry my nails from the face of the other kid for several minutes, and so on. Despite all this, this fight—the few slaps I had landed on the other kid—was helpful in improving my relationship with my school friends. The truth is I loved school. First, I was able to get away from the crowd of women at home. At school, it was okay for a crowd to scream, yell, and make lots of noise all at once. Actually, very few spoke softly, and I loved it. Many times, I would hide in a corner in the schoolyard to listen to the delicious buzzing noises, which could only come out of a huge—as large as a mountain—beehive, consisting of a mixture of the most vulgar Arabic, Turkish, and Kurdish profanities. In that moment, I felt hot life boiling all around me, wild, cruel, and incomprehensible, like a colorful and magical rising Tower of Babel.
After my grandfather’s death, also caused by a snake, I came to Istanbul with a relative who had traveled to Mosul to pick me up. This latest disaster had completely devastated me. Just when I thought I was about to be rescued, I fell into the jaws of endless delusions again. The old chinar under whose shadow I was used to living was toppled. I boarded a boat in Iskenderun, half sick. My fever increased during the trip, and when we arrived in Istanbul, I was unconscious. I later learned that I had been transported to my mother’s aunt’s house, where I laid for days in a fevered stupor.
The first words I heard when I came back to my senses, were: “Don’t you know my brother-in-law? He was half crazy even before he went to Mosul; he went and lived in that house with snakes. According to Ahmet Agha, there were snakes in every odd corner… He nearly turned this poor child into himself. Look how thin he is! Does he look at all like his age?”
I heard the words even before opening my eyes to the light, and they suddenly struck me as a vicious explanation of the past years. I felt something inside me breaking. So, my grandfather was crazy? So, all those fears, those sorrows… I wanted to open my eyes and look around, ask for a little water, complain about my pains, ask about the time and weather, and try to see these people whose existence I felt like noises hidden behind a curtain, not seeing their faces but aware of their affection and how they cared for me. But those words stopped me. I felt completely empty and simultaneously terrified of facing them. The light they shed on my life was so sobering, so very cruel, that I wanted to be their enemies. Yes, the life I had lived was horrible, all those happenings, the devastation was severe. I carried this fate like a chain hung around my neck. It was madness. But I had gotten used to them, had grown up with them—the whispers, prayers, fears, my nanny’s delirious talks in her sleep, my grandfather’s wanderings at night. Among all this darkness, I had found myself. Now, without any explanation, they were cruelly tearing this darkness down to reveal light. Suddenly, I developed a huge longing, a deadly longing, for the past, for those things that—just two months ago—I had desperately wanted to leave behind. I missed our house. I remembered the pomegranate tree in the Harem, by the small pool, which produced ruby-colored flowers every summer. I wanted to be under that tree again, daydreaming as I watched its reflection on the sheer surface of the pool.
No, living here among these people who looked at everything in such simple terms was going to be difficult. For them, life, death, daily events, happiness, and disasters were all very natural. But I was a man with a complete narrative. These were my feelings during my first contact with Istanbul. I saw Galatasaray, my classes, my teachers, my new friends, my aunt and uncle—all of them—from behind this homesickness. I got to know them; I tasted them through this sadness. The smallest excuse invited me to run away from their world. These calm, comfortable nights, these plain eyes without any horror bored me. I became absent and nervous.
Now, as I write these pages and think about my life, I realize that it has been nothing but a tale of death. My entire life, I have seen it right beside me. It has been woven into my hours like a cloth, shaping my childhood like a master jeweler and constructing my youth like an architect. It had entered my life like a cruel master who kept changing appearances without losing any power, turning everything upside down, destroying and reducing an entire house into ashes, and for years after sleeping under my pillow at nights gliding nimbly like water in front of me during the days, one day it left a slough, sheer as a tulle cloth, at the feet of an old man, now dead and lying between two rugs, and then disappeared.
From the way the doctors are shaking their heads, it’s obvious my disease is very serious. But I know I will not die of my disease. There is a different death waiting for me. Even as I write these sentences, I am waiting for it; I am waiting for its black triangular head to appear from a crack, its nimble body flowing like water, to wrap around my neck. I know that day will come and, with its elusive black mass, it will put an end to this dark adventure, to this heavy, bleak adventure riddled every moment with the attacks of memories.
Evin Sahibi
—Bir hastahanede bulunmuş cep defterinden—
Yatak oldukça geniş … Ben bir kenarına uzanıyorum, o bir kenarına … O, yani hastalığım. Bundan evvel de geniş yataklarda yattım; yanımda yine yatak arkadaşlarım vardı; ümitlerim, hülyalarım, vehimlerim, gündelik acı ve kederlerim sırasıyla gecelerime arkadaşlık ederlerdi. Fakat bu sefer onların hepsinden, hatta büyülü gözleriyle en musırrı olan arzudan bile ayrıldım. Şimdi hastalığımla baş başayım. Onu, anlaşılan, geç doğan bir çocuk gibi yıllarca kendimde gezdirdim. Belki bu yüzdendir ki bana hiç yabancı gelmiyor. Bu geniş yatakta yan yana, hatta kucak kucağa yatıyoruz; ayaklarımın ucunda hararetim var. Küçük, siyah, sokulgan bir köpek gibi orada, ayaklarımın ucuna kıvrılmış yatıyor. Ara sıra ince, uzun başını uzatıyor, ellerimi yalıyor. Ah, bu yapışkan, sıcak yalama … Sanki erimiş kauçuktan bir eldiven gibi onu giyiniyorum. Sonra yavaş yavaş bu okşama bütün vücuduma dağılıyor, aynı musır, sıcak ve bunaltıcı dil bütün vücudumu aynı yapışkan unsurla giydiriyor.
Hastalığımla ben, birbirimize o kadar sadığız ki en ufak bir düşüncem bile ona yabancı kalamıyor. Bütün hayat, seven bir insan için nasıl hep sevgilinin başı etrafında toplanırsa, benim için de her düşünce onun etrafında toplanıyor. Ve hiçbir şey bu düşünceden beni ayıramıyor, hatta şimdiden kendi ölümümün şeklini de tahmin edebiliyorum. Çünkü ben, doktorlar ne derse desinler, onların anladığı şekilde ölmeyeceğim. Ben Raif Paşa ailesinin ölümüyle öleceğim. Ve doğrusunu isterseniz, bu ölüm bütün insanlarınkinden ayrıdır. Onun muhteşem korkulan, eşsiz ürpermelerle dolu uykusuz gece¬ eri, soğuk ve azaplı terleme saatleri vardır. Ben bu ölümü yıllarca beraberimde gezdirdim. Uyurken başımın ucunda o bekledi. Uya¬nınca, etrafımda bana ilk gülen manzarada benimle ilk konuşan o oldu. Mektepte kitaplarımın sayfalarını benim için o çevirdi. Ve daha büyük yaşlarda ilk buselerin lezzetini tadarken, omuzumun üzerinden yine onun üç köşeli başını uzanmış gördüm.
Musul’da, evimizin sofrasına o, her akşam, bizimle beraber otururdu. Zaten bu koca konağı asıl dolduran o değil miydi?.. Ne yetmişlik bir vezir olan dedemin nişanlarla dolu geniş bir tahta perdeye benzeyen göğsü, ne ihtiyar dadımın gümüş süsleri dökül¬müş bir abanoz çekmeceyi andıran buruşuk ve simsiyah yüzü, ne de kadın, erkek bir sürü hizmetçinin bir fısıltıdan ileriye gitmeyen sesleri bu evi dolduramazlardı. Onlar gibi ahırlardaki cins Arap atlarımız, kafeslerinde yekpare bir mevsim yaşayan acayip renkli kuşlar, hatta ihtiyar dedemin ellerini kanatıncaya kadar ısırtmak¬tan hoşlandığı büyük köpekler bile, bu acayip ve daimî misafirin yanında bir maske kadar sessiz görünürlerdi. O her vakit görün¬mez ve yalnız, kokusundan mevcudiyeti hissedilen eşya gibi, içi-mizdeki korkusuyla bize kendisini hatırlatırdı. Fakat bazen birden¬bire bu sükûtu kırar ve en geniş sesiyle konuşmağa başlardı.
İşte o zaman atlar, yemliklerinde cins ve sinirli başlarını uza¬tarak tepinmeğe başlarlar, ceylanlar narin bacaklarının üstünde titreyerek sokulacak bir köşe ararlar ve orada o güzel gözlerinden sessizce büyük yaş damlaları akıtırlardı. Kuşlar kafeslerinde acı acı öterek kanatlarını şakırdatırlardı. Ve ben korkudan mecalsiz, fakat meraktan da kurtulamayarak sadece bir ürperme olan bu anı tanımak ve tatmaktan memnun, dedemin veya dadımın boynuna atılarak katıla katıla ağlardım.
Korku, akşam oldu mu, evimizi küçük ve tehlikeli bir deniz gibi istila ederdi. Onun, annemin öldüğünü söyledikleri, her zaman için kapalı odadan siyah dalgalarla yükseldiğini, kabarıp büyüyerek etrafımızı aldığını kaç defa gözlerimle gördüm. Bu anlarda bütün etrafımdaki çehreler, bir enginde rastlanan gemi ışıkları gibi uzak ve gurbetli görünürlerdi. O kadar onları bir daha görmeyi ümit etmezdim.
Kış geceleri benim için bütün bir ürperme idi. Oturma saatleri sona erip de dadımla odamıza kapanır kapanmaz, gülünçlüğünü bugün bile söylemeğe kolay kolay dilim varmayan, esrarlı bir ayin başlardı. Dadım, elinde büyükçe bir lamba, başında bilmem niçin o kadar mufassal ve hacimli sardığı bir yığın sargı, sonraları hiçbir kitapta veya sofu ağzında tesadüf etmediğim birtakım dualar oku¬yarak, odayı köşe bucak dolaşır, her şeyin üstüne eğilip kalkarak, yatak, minder, kanepe, yastık her şeyi yerinden oynatarak okur üflerdi. Bu duanın kelimeleri o kadar garip ve yabancı şeylerdir ki odamızın, dadımla beraber gidip gelen büyük gölgelerle dolu ses¬sizliğine, onlar adeta bilinmez yıldızlardan getirilmiş acayip parıl¬tılı, henüz denenmemiş hassalara malik esrarlı taşlar gibi teker teker düştükçe, benim etrafta olan alakam yavaş yavaş kesilir; içinde dadımın petrol lambasının ışığıyla pırıl parıl parlayan siyah yüzünün, bir gece yarısı güneşi gibi kımıldadığını, uyku ile uya-nıklık arasında, çok defa dışarıdan gelen en küçük ihsaslara bile açık, bir rüya başlardı. O zaman bütün, o biraz evvel dinlediğim yabancı tınnetli kelimeler, alışılmamış hecelerden doğan hüviyet-lerinin muhayyilemde büründükleri renk ve kıyafetlerle etrafımı sararlardı. Bana hiçbir kımıldama ve itiraz hakkı vermeyen çevik hareketlerle beni geldikleri meçhul âleme, odamıza, esrar ve has-salarını taşıdıkları o meçhul ve uzak yıldızlara götürmeğe çalışırdı. Ve ben son bir gayretle onların elinden kurtulup uyandığım zaman dadımı uyumuş bulurdum.
Beni ekseriya bu gecelerde büyükbabamın dışarıda gezinen tok damlalı ayak sesleri uyandırırdı. Dedem, kızının ölümünden sonra, evin içini istila eden vehim yüzünden bir yerde uyuya¬maz olmuştu. Elindeki kuştüyü bir yastığı hemen daima karnının üstünde tutarak muttasıl odadan odaya dolaşırdı. Zaten gece oldu mu, onun yorulduğu zaman istediği yerde yatabilmesi için selam¬lıktaki sofadan bizim odamıza kadar, koca evin her tarafına batta¬niyeler, yastıklar konulurdu. Onun ayak sesleri, çocukluk seneleri¬mi bir hastalık gibi dört bir yanından saran büyük vehim ve esrar kaynağıydı.
Uzun kış gecelerinde herhangi bir sebeple uyandığım zaman, uyku ile uyanıklık arasındaki o kısa boşluktan, yattığım odaya ve yaşadığım zamana ancak onlarla, yahut onları bulama¬manın verdiği üzüntüyle dönerdim. Gitgide bu öyle bir terbiye olmuştu ki, sadece kulağımla uyanırdım, diyebilirim. Yağmurlu veya rüzgârlı gecelerde bile, etrafımdaki gürültü içinde, yattığım yerden bu ayak seslerini kalabalık bir caddede kaybedilen bir dos¬tu arar gibi arar, bulur ve onların vasıtasıyla dedemi evin herhangi bir noktasına yerleştirirdim. Çünkü bu sesler, evin ıssızlığı içinde, karanlık ve boş gecede parlayan münzevi aydınlıklar, yahut eski kale nöbetçilerinin saat başlarında yüksek sesle tekrarladıkla¬rı parolalar gibi, uzaklıkları, yakınlıkları ile benim için bütün bir mesafe ölçüsü vazifesini görürlerdi ve ben onları dinlerken geldik¬leri istikamete, akislerinin yavaşlığına veya tokluğuna göre, kendi kendime: “Şimdi annemin odasının önünden geçiyor, kendi odasına girdi, selamlık tarafındaki sofadan geliyor, biraz sonra bura¬dadır.” gibi çok defa doğru çıkan tahminler yapar ve ancak ondan sonra, günün ve düşüncelerimin kervanına tekrar katılırdım. Evet, ancak ondan sonra, o gece uyumadan önce dinlediğim masal, dedemin bana anlattığı eski muharebe, İstanbul’dan geldiğini, fakat henüz postadan alınmadığını dün akşam sofrada işittiğim, hediyeler—ki bana ait olanlar hemen daima annem tarafından gönderildiği için mevcudiyetlerine daima bir meçhul ve esrar cazi¬besi karışır ve hayatıma bir servilikte açan çiçekler gibi, bir nevi siyah uçurum korkusuyla girerlerdi—beni meşgul edebilirdi.
Bu ayak seslerini, her zerresi ayrı ayrı uyuyan bir büyük konakta tek başına dinlemek ve onlar sustuğu zaman samianın ötesindeki bir hisle, evin içinde onlarla beraber yürümek, onların uzak ve yakın akisleriyle etrafta bulunan her şeyin perde perde canlandığını, birbirine bin türlü alaka ile birleştiğini duymak haki¬katen korkunç, hakikaten vehimli bir şeydi. Bu ihtiyar adam hiçbir şey söylemeden, dudaklarından tek bir şikâyet çıkarmadan, sadece bu bitmez tükenmez gezintisiyle, damlalı ayaklarını sürüye sürüye, bütün evi, bütün geceyi ıstıra¬bıyla dolduruyordu.
Bugün aradan uzun yıllar geçtiği halde bu ayak seslerini, zaman zaman peşinde sürüklediği vehimler, ürpermeler ve keskin acılarla yine içimde buluyorum. Kimsesiz otel odalarında demir karyolalı, yırtık keçeli fakir pansiyonlarda, hatta şimdi yatmakta olduğum bu hastahane koğuşunda, keskin öksürük nöbetlerinin ve soğuk terlerin beni uyandırdığı gece saatlerinde, onlar uzun yılların arkasından yine ziyaretime geliyorlar, etrafımda, kuru yap¬raklarını ve dallarını çatırdatan acı ve ölüm ormanı içinde, birden¬bire onların aksini nabzımda saymağa başlıyorum.
O zaman etrafımdaki her şey değişiyor, bu renksiz duvarlara geçmiş hayatımla birleşen bir sıcaklık siniyor, etrafımda dalgın uyuyan veya ıstırapla kıvranan çehrelerin yerini çocukluk yılları-mın saadetini yapan yüzler alıyor; yıllardır içinde yaşadığım demir gibi sert kimsesizlik birdenbire yumuşuyor ve ben rahat rahat akan gözyaşlarımın arkasında daima solgun ve beyaz bir hayalet gibi bulduğum anamı ve kısa bir zaman için bana güzelliğin cennetini açan genç ve güzel kadını görüyorum.
Bu gecelerden birindeydi. Dedemi yattığım yerden uzun uza¬dıya takip etmiştim. Onun bütün evi damlalı ayaklarıyla dolaş¬tıktan sonra annemin odasına girdiğini biliyordum. Birdenbire dayanamadım. Anlatılması çok güç bir nevi duygu ile, daha iyisi, insanı öldürecek kadar kuvvetli bir merhamet duygusu ile yerim¬den kalktım. İlle onu görmek, bir şeyler söylemek, hiç olmazsa başımı geniş, tıknefes göğsüne dayayarak ağlamak istiyordum. Yavaş adımlarla ve korka korka annemin odasına kadar gittim. Odanın kapısı yarı açıktı. Dedem elindeki lambayı köşeye koy¬muş, kendisi annemin yatağı önünde diz üstü oturmuştu. İlk önce anlayamadım. Fakat biraz sonra gördüğüm şeyi bütün ömrümce unutamayacağım. Dedem, yatağın önünde, kucağında tuttuğu bir taş bebeğe ninni söylüyordu. Çok defa sert ve daima kendisine hakim olarak işittiğim bu sesin, kendisini yumuşatmağa çalışma¬sı kadar hazin olan pek az şey gördüm. Ara sıra ninniyi kesiyor ve bebeğe çocuk ağzından hitap ediyordu. Bunlar annemin çocukluk lügatından hafızasında kalmış kelimelerdi. Bunları söylerken sesi¬nin aldığı inhina hakikaten dayanılmaz şeydi. Ara sıra bir hıçkırık¬la bu ses kesiliyor ve başını kızının yatağına dayayarak ağlıyordu. Ben, olduğum yerden, onun geniş omuzlarının sarsıldığını görü¬yordum. Daha fazlasına dayanamadım: Ben de rahat rahat ağlaya¬bilmek için yatağıma gittim.
İki, üç ihtiyar kadının arasında geçen çocukluğum, daha ziyade üç ölüye (bir yılanın ölümlerine sebep olduğu annem, babam ve büyükannem) ithaf edilmiş gibiydi. Her vesile ile bana onları anlattılar; hakikatte evimizde asıl yaşayanlar onlardı; ne benim, ne dadımın, ne de evdekilerin kendimize mahsus bir hayatımız pek yoktur. Buna sebep dedemin, kızının ölümünden sonra düştüğü vehimli kederdi. Ne ölenleri, ne de bu ölümün fecaatini unutabiliyordu. Bu sonuncusu büyük tehdidiyle onu adeta büyülemişti. Bütün neşesini, yaşamak iradesini kaybetmişti. Ben bile onu ancak şöyle böyle, bu üst üste ölümlerin hatırası altından alakadar edebiliyordum. Pek az konuşur ve daha az gülerdi. Ve bu gülüş çok defa yaşayan bir adamın gülüşüne benzemezdi; bir neşeden ziyade, neşenin hatırası gibiydi. Garip ve dalgın bir sükûnet içinde daima heybetli, daima karanlık, daima mustarip ve sadece hatıralardan, vehimden ibaret bir hayatı vardı. Gece sabaha kadar gezinir, ancak sabah vakti şöyle yatağına uzanırdı; bir baygınlığa uyku denebilirse onun böylece geçirdiği iki üç saatlik bir dinlenme zamanı vardı.
Anlatıldığı zaman daha ziyade bir kabusa benzeyen bu hayat Meşrutiyet’in ilanına kadar böylece devam etti. Meşrutiyet’in ilanı ve İstanbul’a gidebilmek imkânı bile dedemi pek sevindirmedi. Halbuki bu, Meşrutiyet’in ilanı değil, menfa hayatının bitişi, evin içinde hakiki bir mesele olmuştu. Şehirde kopardığı acayip ve gürültülü fırtınanın tam aksine olarak, ev halkı günlerce baş başa verip gizli gizli konuştular. İstanbul’a gidilip gidilmeyeceğini münakaşa ettiler. Kimisi paşanın bu evden ayrılamayacağını, kimisi sevgili kızı ile karısını gurbette bırakıp gidemeyeceğini iddia ediyor, bazısı düpedüz gitmenin aleyhinde bulunuyor, onu ölülere karşı bir nevi vefasızlık addediyor, bir kısmı da yavaşça bana bakarak “Kalırsa yazık olur, bu çocuk da harap olur.” diye yazıklanıyordu. Hatta dadımla beraber bu fikri paşaya açıktan açığa söyleyenler bile olmuştu. O günlerde dedemin hali büsbütün acayipleşmişti. Kararsızlık ve ıstırap, yüzünden okunuyordu. Sık sık benim bulunduğum yerlere geliyor, benimle konuşuyor, yahut beni yanına çağırıyor sonra bir vesile ile odasına kapanıyordu. O zamanlar ben de on üç, on dört yaşlarındaydım. Gitmek düşüncesi muhayyilemi gıcıklıyordu. Evvela İstanbul’u görecektim; ondan o kadar bahsedilmişti ki… Sonra yolculuğun kendisi vardı. Bu değişikliği istiyordum. Etrafımdaki sıkıcı rüyadan kurtulacaktım. Yaşadığımız hayatın acayipliğini çocuk zihnim yavaş yavaş fark etmeğe başlamıştı. Bütün bu fısıltılar, bu tütsüler, görmediğim ölülere sabah akşam dökülen bu gözyaşları, evin içini altüst eden ve beni o yaşıma rağmen bir kedi yavrusu gibi rastgeldiğimin eteği dibine sokulmağa, oracığa sinmeğe mecbur eden o sebebi bilinmez gürültüler, dedemin gece dolaşmaları, bütün gün sağdan soldan işittiğim ölüm hikayeleri, velhasıl içinde yaşadığım karanlık harikulade beni bıktırmıştı. Kendimi kötü bir masalda mahpusum sanıyordum. Başka insanlara benzememekten daha korkunç ne olabilirdi?
Mektebe ilk başladığım gün çocuklar etrafımdan: “Yılanlı evin çocuğu geldi.” diye kaçmışlardı. Günlerce etrafımdaki yalnızlığın teşkil ettiği görünmez kafesi içinde mahpus olan bir başka cinsten bir hayvan gibi bana uzaktan dikkat ettiler. Dedeme olan saygısına rağmen, bu çekinme ve merak, hocamızda da vardı. O da bana her fırsat buldukça garip bakar, bendeki harikuladeyi başını sallayarak taaccüple, merhametle seyrederdi; her ha.li, bana sırrına erilmez kudretlerin biçare bir mağduru olduğumu hatırlatıyordu. Ben, kendi hayatlarını serbestçe yaşayan bu insanlar arasında, talibini alnında gezdiren garip bir mahluktum; sade talihim değil, ölümüm bile alnımda böylece yazılıydı. Bunu bilmeleri beni kendilerinden ayırmaları için kâfi geliyordu. Bu ayrılık arasından, onun şuuru ile, benim her şeyim onlara bir hayret mevzuu oluyordu. Konuşmam, gülmem, ders çalışmam, oynamam arkadaşlarım için mühim ve garip, gerçekten üzerinde durulacak meselelerdi. Hiç unutmam, mektebe geldiğimin üçüncü günüydü; teneffüse çıkar çıkmaz, yanımdaki çocuğa beraberce oynamamızı teklif etmiştim. Bana: “Oynayıp ne yapacağız? Sen bize yılanı anlat” dedi. Gözünde parlayan hain ve meraklı iştah beni az kaldı çıldırtacaktı. O gün yeni arkadaşlarımla ilk kavgamı yaptım. Garibi şu ki nihayet öbürlerine benzemek için yaptığım bu iş bile, bir yığın tefsire yol vermişti.
İki hafta sonra evde bu kavganın hikayesini hakiki bir isteri vak’ası şeklinde dinledim: Kendimden geçmişim, ağzım köpük içindeymiş, tırnaklarımı çocuğun yüzünden dakikalarca alamamışlar, filan. Bununla beraber bu kavga, daha iyisi, attığım birkaç tokat, arkadaşlarımla münasebetimi biraz düzeltir gibi oldu. Bütün bunlara rağmen, doğrusu istenirse, mektebi çok severdim. Her şeyden evvel evin içini dolduran kadın kalabalığından orada kurtulurdum. Sonra bütün kalabalık bağırıp çağırabiliyordu. Alçak sesle konuşan pek azdı ve ben buna bayılıyordum. Çok defa bahçede bir kenara çekilir, bir dağ büyüklüğünde bir arı kovanından ancak çıkabilecek bu uğultuyu Arapça, Kürtçe, Türkçe en galiz küfürlerin birbirine karıştığı bu çığırtkan yaygarayı lezzetle dinlerdim. O bir anda canlı, renkli ve sihirli bir Babil Kulesi gibi vahşi, zalim ve anlaşılmaz, etrafımda yükseldikçe dört bir tarafımda sıcak hayat kaynıyor sanırdım.
İstanbul’a, ancak dedemin (bir yılanın sebep olduğu) ölümünden sonra beni almak için Musul’a gelen bir akraba ile gidebildim. Bu son felaket beni büsbütün harap etmişti. Tam kurtulacağımı sandığım bir zamanda, tekrar bin türlü vehmin pençesine düşmüştüm. Gölgesinde yaşamağa alıştığım ihtiyar çınar devrilmişti. İskenderun’dan vapura yan hasta binmiştim. Humma vapurda arttı ve ben İstanbul’a çıktığım zaman kendimden habersizdim. Sonradan beni annemin teyzesinin evine götürdüklerini, günlerce dalgın ve ateş içinde yattığımı öğrendim. Kendime geldiğim zaman ilk işittiğim sözler şunlardı:
“Eniştemi bilmez misin, ayol. Daha Musul’a gönderilmeden yarı deliydi, gitmiş, o yılanlı evde oturmuş. Ahmet Ağa’nın söylediğine göre kıyıda bucakta hep yılan varmış … Az kalsın zavallıyı da kendisine benzetecekmiş. Baksana, ne kadar cılız … Hiç yaşının adamı görünüyor mu?”
Gözlerimi daha ışığa açmadan dinlediğim bu sözler bana, birdenbire, geçen senelerimin korkunç bir izahı gibi geldi. İçimde bilmediğim bir şeyin koptuğunu hissettim. Demek dedem deliydi? Demek bütün o korkular, o üzüntüler… Gözlerimi açıp etrafıma bakacak, biraz su isteyecek, ağrılarımdan şikâyet edecek, saati ve havayı soracak, günlerden beri mevcudiyetleri bir perde arkasından duyulan şeyler gibi, yüzlerini görmeden etrafımda dolaştıklarını, şefkatlerini hissettiğim bu insanları görmeğe çalışacaktım. Fakat bu sözler beni bundan menetti. Garip bir boşalma hissi içinde onlarla karşı karşıya gelmekten korktum. Hayatıma tuttukları aydınlık o kadar çiy ve zalimdi ki, onlara düşman olmak istiyordum. Evet, yaşadığım hayat korkunç ve delice bir şeydi, bütün hadiseler, bu yıkım ağırdı. Bu mukadderi bir zincir gibi boynumda taşımak delilikti. Fakat ben ona alışmış, onun içinde büyümüştüm. O fısıltılar, o dualar, o korkular, dadımın uykusunda sayıklamaları, dedemin gece gezintileri, bütün bu karanlık şeylerin içinde ben kendimi bulmuştum. Şimdi bu geceyi, hiçbir şeyi izah etmeyen zalim bir aydınlıkla dağıtıyorlardı. Birdenbire içimde maziye, iki ay evvel bırakıp gitmeyi çıldırasıya arzu ettiğim o şeylere karşı büyük, öldüresi bir hasret kabardı. Birdenbire evimizi özledim. Harem kısmının avlusunda, küçük bir havuzun başında, her yaz, yakut renkli çiçeklerini açan nar ağacı gözlerimin önünde canlandı. Tekrar onun dibinde, onun havuzun berrak sularına düşen gölgesini seyrede ede hülyalara dalmak istiyordum.
Hayır, burada her şeye bu kadar basit bir gözle bakan insanların arasında yaşamak bana güç gelecekti. Bunlar için ölüm, hayat, günün her hadisesi, saadetler ve felaketler o kadar tabii şeylerdi ki… Halbuki ben bütün bir masalı olan bir adamdım. İşte İstanbul’la ilk temasım bu duygular oldu. Galatasaray’ı, derslerimi, hocalarımı, yeni arkadaşlarımı, teyzemi ve eniştemi hep bu daüssılanın arkasından gördüm. Onun hüznünde tanıdım, tattım. En ufak vesile beni onların dünyasından kaçmağa davet ediyordu. Bu sakin, rahat geceler, hiçbir ürpermesi olmayan bu dümdüz gözler beni sıkıyordu. Dalgın ve sinirli oldum.
Şimdi bu sayfaları yazarken hayatımı düşünüyorum ve onun bir ölüm hikayesinden başka bir şey olmadığını anlıyorum. Bütün hayatım boyunca onu yanı başımda gördüm. Saatlerimi karanlık bir kumaş gibi o dokudu, çocukluğumu usta bir kuyumcu gibi o işledi, gençliğimi bir mimar gibi o kurdu. O hayatıma, kudretinden hiçbir şey kaybetmemek şartıyla kıyafetini değiştiren zalim bir hükümdar gibi girmiş, her şeyi altüst etmiş, yakmış, yıkmış, koca evi söndürmüş ve yıllarca geceleri yastığımın altında beraber uyuduktan, gündüzleri kıvrak bir su gibi önümde kayıp dolaştıktan sonra, günün birinde iki halı dengi arasında mosmor, cansız yatan bir ihtiyarın ayakları ucuna, tül gibi ince nakışlı bir yılan gömleğini bırakarak gitmişti.
Doktorların başlarını sallayışlarındaki manaya bakılacak olursa, hastalığım çok ağır. Fakat ben biliyorum ki, onunla ölmeyeceğim. Beni bekleyen bir başka ölüm var. Bu satırları yazarken bile onu bekliyorum, onun siyah müselles başının aralıktan görünmesini, akar sular gibi kıvrak vücudunun boynumun etrafında dolanmasını bekliyorum. Ve biliyorum ki bir gün o gelecek, bu ağır, kasvetli, her an hatıraların hücumuyla delik deşik maceraya, bu karanlık hikâyeye siyah, kaypak külçesiyle bir son çekecek …
Ahmet Hamdi Tanpınar (1901-1962) was a Turkish poet, novelist, literary scholar and essayist, widely regarded as one of the most important representatives of modernism in Turkish literature. He was a professor of aesthetics, mythology and literature at the University of Istanbul. Although he died more than 60 years ago, his writing remains very popular and his novels have been translated into several languages.
Aysel K. Basci is a nonfiction writer and literary translator. She was born and raised in Cyprus and moved to the United States in 1975. Aysel is retired and resides in the Washington DC area. Her writing and translations have appeared in the Columbia Journal, Michigan Quarterly Review, Los Angeles Review, Adroit Journal, Aster(ix) Journal, Trinity Journal of Literary Translation and elsewhere.
